οικονομική πολιτική

Το σύνολο των ενεργειών με τις οποίες το κράτος ρυθμίζει τις πρωτοβουλίες των ατόμων και των ιδιωτικών επιχειρήσεων και τροποποιεί τις γενικές συνθήκες μέσα στις οποίες αναπτύσσονται αυτές, ώστε να πετύχει ορισμένους σκοπούς. Για να το κατορθώσει αυτό, το κράτος διαθέτει τα κατάλληλα μέσα, τα οποία απορρέουν κατά πρώτο λόγο από τα κυριαρχικά δικαιώματα των οποίων είναι ο μόνος κάτοχος και από την άλλη από το σημαντικό οικονομικό δυναμικό, που αναμφισβήτητα επηρεάζει τις αποφάσεις εκείνων που εφαρμόζουν την ο.π. Από τα όργανα που διαθέτει το κράτος ιδιαίτερα πρέπει να αναφερθούν εκείνα που απορρέουν από τη δημοσιονομική πολιτική και αφορούν τα κριτήρια τα σχετιζόμενα με την άντληση φόρων από τις ιδιωτικές οικονομίες. Το φορολογικό όργανο είναι ασφαλώς ένα από τα πιο αποτελεσματικά και αναμφισβήτητα το αρχαιότερο. Εκτός του ότι προσφέρει τα υλικά μέσα που είναι αναγκαία για τη χρηματοδότηση κάθε δραστηριότητας, μπορεί να χρησιμοποιηθεί επίσης και για μη δημοσιονομικούς σκοπούς, δηλαδή για την επίτευξη αποτελεσμάτων που δεν έχουν άμεσο σκοπό την ενίσχυση του δημόσιου ταμείου: για παράδειγμα, για να πετύχει διαφορετική κατανομή του πλούτου, για vα αποθαρρύνει ή να ενθαρρύνει ορισμένες πρωτοβουλίες, για να προστατεύσει συγκεκριμένους παραγωγικούς τομείς, για να επεκτείνει ή να περιορίσει ορισμένες μορφές κατανάλωσης. Άλλα όργανα με σημαντική αποτελεσματικότητα είναι εκείνα που επιδρούν στη ρευστότητα των οικονομικών συντελεστών και επηρεάζονται με τη νομισματική ή την πιστωτική πολιτική. Ελέγχοντας τον όγκο του χρήματος που κυκλοφορεί και θέτοντας περισσότερο ή λιγότερο αυστηρά όρια στην επέκταση των πιστώσεων από τον τραπεζικό μηχανισμό, η κρατική εξουσία καταστέλλει ή συγκρατεί τις πληθωριστικές τάσεις της οικονομίας και από την άλλη κατευθύνει τους συντελεστές της παραγωγής προς τις επιθυμητές κατευθύνσεις, εξουδετερώνει τις φάσεις του οικονομικού κύκλου, υποβοηθά την απορρόφηση της εργατικής δύναμης και αυξάνει την παραγωγικότητα. Εκτός από τις επεμβάσεις αυτές που έχουν έμμεση μορφή και επιδιώκουν να επηρεάσουν τις συνθήκες που βρίσκονται στη βάση της ιδιωτικής οικονομίας, το κράτος επιχειρεί και αμεσότερες επεμβάσεις, μεταβαλλόμενο το ίδιο σε επιχειρηματία και συχνά σε καταναλωτή. Έτσι διευθύνει, με μονοπωλιακή ή ανταγωνιστική βάση, ορισμένους παραγωγικούς τομείς, εφαρμόζοντας ένα σύστημα δημόσιων επιχειρήσεων ή προχωρόντας στην εθνικοποίηση βιομηχανικών συγκροτημάτων· ή ακόμα, απορροφά μέρος ή το σύνολο ορισμένων προϊόντων με τις βιομηχανικές παραγγελίες και τις υποχρεωτικές συγκεντρώσεις. Ένας ειδικός τομέας που εξαρτάται από την άμεση δράση του κράτους είναι η δημιουργία ή η ενίσχυση της οικονομικής υποδομής, όπως των δρόμων, των λιμανιών, του εξηλεκτρισμού, των φραγμάτων κλπ. Εκτός του ότι προσφέρουν άμεσα ωφελήματα στην ολότητα, τα προγράμματα δημόσιων έργων αποδείχθηκαν και εξαιρετικής αξίας όργανα για την άσκηση της εξισορροπιστικής πολιτικής, γιατί αυτά, μεταξύ άλλων, συνεπάγονται την απορρόφηση των ανέργων και προκαλούν ένεση ρευστών στο οικονομικό σύστημα, που είναι ιδιαίτερα χρήσιμη ώστε να ξεπεραστεί μια φάση κάμψης. Αν εξετάσουμε την οικονομική πολιτική από ιστορική άποψη, πρέπει να πούμε αμέσως πως αυτή χρονολογείται από τις πρώτες μορφές πολιτικής οργάνωσης της ανθρώπινης κοινωνίας, γιατί το κράτος, με επεμβάσεις περισσότερο ή λιγότερο σκόπιμες και μελετημένες, επηρέασε πάντα την οικονομική ζωή του έθνους. Το μοίρασμα της γης στους αποστρατευόμενους πολεμιστές, η διανομή τροφίμων στον πληθυσμό, οι έλεγχοι των μεταφορών, η οργάνωση της εργασίας των δούλων, η έκδοση νομισμάτων και προπάντων η είσπραξη δασμών και φόρων, εκτός από τη δημιουργία της υποδομής που συχνά ήταν μεγαλοπρεπής, είναι όλες πράξεις ο.π., της οποίας είναι εύκολο να βρούμε παραδείγματα ακόμα και στην αρχαιότητα. Με τον καιρό άλλαξαν φυσικά οι μορφές επέμβασης και οι σκοποί που έθετε το κράτος. Όσον αφορά τις πρώτες, παρατηρούμε ότι έγιναν προοδευτικά λεπτότερες και τελειότερες ανάλογα με την ανάπτυξη της οικονομικής επιστήμης: αυτή πραγματικά ξεχώρισε τις δυνάμεις που ρυθμίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά και αποκάλυψε σχέσεις αιτιότητας και αλληλεξάρτησης, επιτρέποντας έτσι την εισαγωγή νέων μεθόδων επέμβασης και καλύτερη εκτίμηση της ανταπόκρισης των χρησιμοποιούμενων μέσων προς τους επιδιωκόμενους σκοπούς. Σχετικά με το θέμα αυτό μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι πλάι στην καθαρή οικονομική επιστήμη, που αναλύει τη συμπεριφορά του ατόμου όταν κινείται από την επιδίωξη του προσωπικού του κέρδους, αναπτύχθηκε βαθμιαία μια θεωρία της ο.π., που, με την ίδια επιστημονική αυστηρότητα, μελετά τον τρόπο ενέργειας του κράτους, θα ήταν όμως προτιμότερο στην περίπτωση αυτή αντί να μιλάμε για νέα αυτόνομη επιστήμη, να μιλάμε για ειδικευμένο κλάδο της καθαρής οικονομικής επιστήμης, εφόσον από αυτήν η ο.π. αντλεί ολοκληρωτικά τις βασικές αρχές της. Ο θεωρητικός της ο.π. σκέπτεται πάντα με την προϋπόθεση ότι όπως ο homo oeconomicus, ο οικονομικός άνθρωπος, του καθαρού οικονομολόγου, έτσι και το κράτος ενεργεί πάντα λογικά, χρησιμοποιώντας τα περιορισμένα μέσα που διαθέτει για την ικανοποίηση των περισσότερο επειγουσών αναγκών, σύμφωνα με μια τάξη προτεραιότητας που έχει καθοριστεί με υποκειμενικά κριτήρια. Σχετικά με τα κριτήρια αυτά, ή, γενικότερα, σχετικά με την εκλογή των επιδιωκόμενων σκοπών, ο θεωρητικός της ο.π. περιορίζεται στην αναζήτηση των καταλληλότερων μέσων για την πραγματοποίηση των σκοπών, χωρίς να εισάγει στην ανάλυση του σκέψεις ηθικού, κοινωνικού, θρησκευτικού, πολιτικού ή οποιουδήποτε εξωοικονομικού χαρακτήρα. Ακόμα και από την άποψη αυτή δεν διαφέρει από τον καθαρό οικονομολόγο, ο οποίος στις λογικές κατασκευές του δέχεται τις ατομικές ανάγκες ως δεδομένα του προβλήματος, αποφεύγοντας να εκφράσει οποιαδήποτε αξιολογική κρίση σχετικά με αυτές. Φυσικά η θεωρία της ο.π. χρησιμοποιεί αρχές που έχει επεξεργαστεί η ίδια η οικονομική επιστήμη, γιατί μόνο με αυτές ως βάση μπορούν να κριθούν τα αποτελέσματα και η σκοπιμότητα ενός συγκεκριμένου μέτρου. Δε θα ήταν δυνατό, για παράδειγμα, να εκτιμηθεί μια κρατική επέμβαση στον τομέα των τιμών, χωρίς να ξέρουμε τους νόμους της ζήτησης και της προσφοράς, τις διάφορες συνέπειες της μεγαλύτερης ή μικρότερης ελαστικότητας, τα αποτελέσματα του ελεύθερου ανταγωνισμού και των μονοπωλίων κλπ. Τελικός αντικειμενικός σκοπός της ο.π. είναι το συμφέρον του κράτους. Ο σκοπός αυτός φυσικά εννοείται, κατά διαφορετικούς τρόπους στις διάφορες ιστορικές εποχές και ανάλογα με τις κοινωνικές ομάδες που κατέχουν την εξουσία τη συγκεκριμένη στιγμή. Έτσι η ο.π. ασκούνταν διαδοχικά για το συμφέρον ενός απολυταρχικού άρχοντα ή ενός περιορισμένου κύκλου ατόμων ή για την αύξηση της οικονομικοστρατιωτικής δύναμης του έθνους ή ακόμα για την ευημερία όλης της κοινωνίας. Οι σκοποί της ο.π. είναι επομένως το αποτέλεσμα ενός πλήθους γνωμών, αρχών, θέσεων, αξιολογήσεων, σχέσεων δυνάμεων και συμβιβασμών, που μεταβάλλονται εξαιρετικά μέσα στον χρόνο και δεν μπορούν να μπουν μέσα στα πλαίσια λογικών κανόνων καθολικής εφαρμογής. Το ζήτημα της δράσης που πρέπει vα αναπτύξει το κράτος για να πετύχει τους τελικούς σκοπούς της ο.π. συζητείται από πολλούς αιώνες και με τη λύση του έχουν ασχοληθεί, από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη και έπειτα, τα πιο φωτεινά πνεύματα όλων των αιώνων. Το πρόβλημα αυτό, τουλάχιστον στις πληρέστερες διατυπώσεις του, φεύγει από τα όρια μιας απλής οικονομικής μελέτης και θίγει από κοντά την ίδια την ουσία του κράτους και τις σχέσεις του ανθρώπου με την πολιτική οργάνωση, της οποίας αποτελεί μέλος ως πολίτης. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία καταρχήν για μερικές ενέργειες που αποτελούν γεγονός σύμφυτο με την ίδια την ουσία του κράτους: την προστασία των πολιτών από εξωτερική επίθεση, τη διατήρηση της εσωτερικής δημόσιας τάξης και την απονομή της δικαιοσύνης. Εξίσου παραδεκτές, χωρίς δυσκολία, είναι οι ενέργειες που αναφέρονται στην εκτέλεση εκείνων των έργων δημόσιας ωφέλειας και την παροχή εκείνων των υπηρεσιών γενικού ενδιαφέροντος, που συνεπάγονται τόσο μεγάλες δαπάνες ώστε να μη μπορούν να τις αναλάβουν με επικερδείς όρους ιδιωτικές επιχειρήσεις. Κατά τα άλλα όμως οι γνώμες συγκρούονταν και συγκρούονται συχνά, κυμαινόμενες από την απόλυτη άρνηση κάθε μορφής δημόσιας επέμβασης ως την υποστήριξη, εξίσου απόλυτα, της γνώμης, ότι το κράτος έχει το δικαίωμα και την υποχρέωση να ρυθμίζει κάθε όψη της εσωτερικής οικονομικής ζωής. Για τους εμποροκράτες το κράτος όφειλε να ενδιαφέρεται ενεργά για την οικονομία, φροντίζοντας να τονώνει τις εξαγωγές, να εμποδίζει τις εισαγωγές, να εξασφαλίζει τις πρώτες ύλες, να ενισχύει τη βιομηχανία και να λαβαίνει όλα τα άλλα μέτρα που είναι ικανά να δημιουργήσουν ή να αυξήσουν το ενεργητικό υπόλοιπο του ισοζύγιου πληρωμών, γιατί με τον τρόπο αυτό ήταν δυνατή η συσσώρευση των πολύτιμων μετάλλων που θεωρούνταν ανώτατη έκφραση του πλούτου και της δύναμης. Αντίθετα οι φυσιοκράτες συνιστούσαν στο κράτος να περιορίσει στο ελάχιστο τις οικονομικές δραστηριότητες του και να τις αφήσει με εμπιστοσύνη και αισιοδοξία, στις φυσικές δυνάμεις, κατά την αρχή laissez faire, laissez passer. Οι κλασικοί οικονομολόγοι, από τη δική τους πλευρά, διαποτισμένη από την ωφελιμιστική φιλοσοφία, ανέθεταν στο κράτος το καθήκον να βοηθήσει την προσπάθεια του ατόμου στην αναζήτηση της δικής του ευτυχίας, όντας βέβαιοι ότι οι πολίτες, επιδιώκοντας το δικό τους συμφέρον, κατέληγαν να εξυπηρετούν και το συμφέρον του έθνους. Μέσα από την περιγραφή των δυνάμεων που ρυθμίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά, ο Άνταμ Σμιθ κατέληξε, πραγματικά, στο συμπέρασμα πως ήταν ορθό το κράτος να αφιερωθεί μόνο στις δευτερεύουσες ασχολίες, αφήνοντας στο περίφημο αόρατο χέρι να μεταβάλει το ατομικό κέρδος σε γενική ευημερία. Η κλασική αντίληψη της ο.π., που άλλωστε συχνά παρερμηνεύτηκε ή ωθήθηκε σε υπερβολικά συμπεράσματα, υποδείκνυε συνήθως μερικές ασχολίες στις οποίες θα μπορούσε vα αφιερωθεί το κράτος με ωφέλεια όλων. Σημαντικές είναι από την άποψη αυτή οι προσεχτικές αναλύσεις προβλημάτων που από τη φύση τους μπορούσαν να λυθούν μόνο με την παρέμβαση της εξουσίας, όπως η κατανομή του πλούτου και του εισοδήματος, οι σχέσεις μεταξύ των πλούσιων και των φτωχών, η κατάσταση των εργαζόμενων τάξεων, η περίθαλψη των απόρων. Σε αντίθετη θέση από την κλασική σχολή και την κατοπινή φιλελεύθερη θεωρία, οι σοσιαλιστές αρνούνται πως η ελευθερία της πρωτοβουλίας του ατόμου μπορεί πάντα και αλάνθαστα να καταλήξει στην ευημερία της ολότητας και γι’ αυτό το κράτος δεν ήταν δυνατό να τηρήσει παθητική στάση έναντι της ιδιωτικής δράσης. Σύμφωνα με τη σοσιαλιστική θεωρία, όφειλε για τον λόγο αυτό να διαχειρίζεται το μονοπώλιο των συντελεστών της παραγωγής και να επιβάλλει καταναγκαστικά τη χρησιμοποίηση τους με βάση τον γενικό σχεδιασμό. Η κρατική επέμβαση αντικαθιστά έτσι την ιδιωτική πρωτοβουλία, με σκοπό την κινητοποίηση, σε μια προσπάθεια που διευθύνεται και συντονίζεται από το κέντρο, όλων των ανθρώπινων και υλικών πόρων που διαθέτει η χώρα. Τέλος, το σύγχρονο δημοκρατικό κράτος δέχτηκε τις βασικές αρχές της κλασικής σχολής σχετικά με τον σεβασμό της ατομικής ελευθερίας, αφομοίωσε όμως μερικές κοινωνικές προτάσεις της σοσιαλιστικής σχολής. Πλέον έχει κλονιστεί η αισιόδοξη πίστη του Σμιθ σχετικά με την τέλεια αρμονία μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου συμφέροντος, μένει όμως ακόμα σταθερή η αρχή, την οποία απορρίπτει η σοσιαλιστική θεωρία, ότι η ο.π. δεν πρέπει να αποτελεί μορφή καταπίεσης της ατομικής ελευθερίας, αλλά, αντίθετα, όργανο συντονισμού και πειθάρχησης της ελευθερίας αυτής προς πραγματοποιήσεις ικανές να φέρουν όφελος σε όλη τη χώρα. Εμπνεόμενο από τις αρχές αυτές, το κράτος κατευθύνει τη δική του δράση προς την επίτευξη ορισμένων ρυθμίσεων, που με τη σειρά τους αντιπροσωπεύουν τις απαραίτητες προϋποθέσεις ή τα υποχρεωτικά περάσματα για την πραγματοποίηση της εθνικής ευημερίας, που μένει πάντα το τελικό καθήκον της ο.π. Από τις ρυθμίσεις αυτές μπορούμε να αναφέρουμε ως παραδείγματα την ανύψωση του βιοτικού επιπέδου του πληθυσμού, τη διατήρηση ενός υψηλού και σταθερού επίπεδου απασχόλησης, την αύξηση της παραγωγικότητας, τον έλεγχο του οικονομικού κύκλου, τη μείωση των αποστάσεων στην κατανομή των εισοδημάτων στον χώρο ή μεταξύ των ατόμων, τη διατήρηση της αγοραστικής αξίας του χρήματος, την ισορροπία του ισοζύγιου πληρωμών, την καταπολέμηση της μονοπωλιακής εκμετάλλευσης, την ενσωμάτωση της εθνικής οικονομίας σε ευρύτερες γεωγραφικές περιοχές και τη βοήθεια των υπανάπτυκτων χωρών. Έτσι, για παράδειγμα, η πλήρης απασχόληση και η αύξηση της παραγωγικότητας οδηγούν στην αύξηση του κατά κεφαλήν εθνικού εισοδήματος και περιορίζουν την υπερβολική απόσταση στη διανομή των εισοδημάτων μεταξύ των περιοχών ή μεταξύ των ατόμων. Κατά τον ίδιο τρόπο ο έλεγχος του οικονομικού κύκλου επιτρέπει την περίπτωση χωρίς σοβαρές συνέπειες, των περιόδων ύφεσης και συντελεί στη διατήρηση σταθερής της στάθμης απασχόλησης, ενώ η προστασία της αγοραστικής αξίας του χρήματος προστατεύει τα άτομα από τον κίνδυνο να δουν να εξατμίζονται τα οικονομικά μέσα τους και αντιπροσωπεύει τη βασική προϋπόθεση για την επίτευξη υψηλότερου βιοτικού επιπέδου. Αντίθετα, μπορεί να αποδειχθεί, υπό ορισμένες συνθήκες, δύσκολη η ταυτόχρονη εφαρμογή μιας πολιτικής νομισματικής σταθερότητας και πλήρους απασχόλησης και μπορεί επίσης να είναι δύσκολος ο συμβιβασμός των απαιτήσεων του ισοζύγιου πληρωμών με τη σκοπιμότητα παροχής οικονομικής βοήθειας στις χώρες που βρίσκονται στο δρόμο της ανάπτυξης. Για την εφαρμογή της ο.π., το κράτος διαθέτει τα τακτικά συνταγματικά του όργανα, ανάλογα με τον ρόλο τους και την αρμοδιότητα τους: το κοινοβούλιο, το υπουργικό συμβούλιο και τα διάφορα υπουργεία, συχνά συνδεδεμένα σε ομογενείς ομάδες. Επιπλέον το κράτος υποβοηθάται στη δράση του από ειδικούς οργανισμούς με τεχνικό χαρακτήρα και με συμβουλευτικά ή εκτελεστικά καθήκοντα. Πρέπει να αναφερθούν ακόμα τα εργατικά συνδικάτα και οι οργανώσεις των εργοδοτών, των οποίων η συνεργασία είναι συχνά απαραίτητη για την επιτυχία της κυβερνητικής πολιτικής. Τέλος, πρέπει να αναφερθεί ιδιαίτερα το εκδοτικό ίδρυμα ή κεντρική τράπεζα, που σε κάθε χώρα ρυθμίζει, κάτω από τον έλεγχο της κυβέρνησης, τη νομισματική και πιστωτική πολιτική με ειδικά συστήματα, όπως ο καθορισμός του προεξοφλητικού επιτοκίου, η παρέμβαση στην αγορά και ο καθορισμός του ύψους των υποχρεωτικών αποθεματικών καταθέσεων των πιστωτικών ιδρυμάτων. Το λιμάνι της Εταιρείας των Ινδιών στο Λοριάν (Βρετάνη)? λιθογραφία του18oυ αι. Οι πανίσχυρες αυτές οργανώσεις, που είχαν αναπτυχθεί στην Ευρώπη από το 17o ως το 19o αι. και ασκούσαν τη δραστηριότητά τους σε πολύ μακρινές χώρες, αποτελούσαν δραστικά όργανα του εμποροκρατισμού. Ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, όπως και άλλοι διεθνείς οργανισμοί, συμπαρίστανται στην οικονομική πολιτική μερικών χωρών, είτε απευθείας είτε μέσω της επιστημονικής έρευνας. Εδώ, εφόδια στο λιμάνι του Καλάο, στο Περού, σταλμένα με τη βοήθεια του ΦΑΟ οργάνωσης του OHE. Ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Αδριανός διατάσσει να καταστραφούν οι κατάλογοι των καθυστερούμενων φόρων? ρωμαϊκό ανάγλυφο. Στις διάφορες χώρες υπήρξαν αρκετές περιπτώσεις κατά τις οποίες τέτοιου είδους ενέργειες βοηθούσαν στη στερέωση της εθνικής οικονομίας. Προπαγανδιστική αφίσα για το πρώτο σοβιετικό πενταετές σχέδιο (1928 -1932): κατά τη σοσιαλιστική σχολή, το κράτος υποκαθιστά τον πολίτη και στο οικονομικό πεδίο και ρυθμίζει επιτακτικά την οικονομική πολιτική στους παραγωγικούς τομείς της χώρας. Διαφημιστική αφίσα της ευημερίας που έφερε η ρουσβελτική πολιτική του «Νιου Ντηλ», που εγκαινιάστηκε το 1933, για να βγάλει τις ΗΠΑ από την κρίση του 1929: με την πολιτική αυτή σε μια χώρα από παράδοση φιλελεύθερη εφαρμόστηκε για πρώτη φορά η έννοια της άμεσης παρέμβασης του κράτους στα οικονομικά θέματα.